Οι Τούρκοι ψάχνονται αν είναι… Tουρκοι

Για σχεδόν έναν αιώνα, το τουρκικό κράτος καθόριζε με τον πλέον αυστηρό τρόπο την ταυτότητα των πολιτών του, αποκλείοντας την έννοια της εθνότητας και υπερτονίζοντας την «καθαρή» τουρκική ταυτότητα. Φέτος, ωστόσο, η ιδέα της φυλετικής καθαρότητας που κατασκευάστηκε και επιβλήθηκε από το κράτος στη συλλογική συνείδηση των πολιτών της Τουρκίας, άρχισε ξαφνικά να αποσυντίθεται. Γιατί πριν από μερικές εβδομάδες, η τουρκική κυβέρνηση αποφάσισε να ανοίξει το μητρώο πολιτών της, ένα μνημειώδες αρχείο της καταγωγής του τουρκικού πληθυσμού που ανάγεται στα τέλη της οθωμανικής περιόδου. Μέσω ενός ιστοτόπου που παρέχει πρόσβαση σε όλες τις δημόσιες υπηρεσίες της Τουρκίας, όσοι το επιθυμούν μπορούν να αναζητήσουν την καταγωγή τους, εξετάζοντας αρχεία από το 1882 και έπειτα. Από τότε, όμως, που έκανε την εμφάνισή της αυτή η νέα υπηρεσία, εκατοντάδες χιλιάδες Τούρκοι ξεκίνησαν να αναθεωρούν τις όποιες απόψεις είχαν έως σήμερα για έννοιες όπως η καταγωγή, η φυλετική καθαρότητα και η πολυπολιτισμικότητα. Μέσα σε δύο, μόλις, ημέρες, περισσότεροι από 5 εκατομμύρια πολίτες – αναφέρει σε κείμενό του στους New York Times ο τούρκος συγγραφέας και δοκιμιογράφος Καγιά Γκεντς – αποπειράθηκαν να βρουν τις ρίζες τους μέσω αυτής της νέας υπηρεσίας. 


Το αποτέλεσμα ήταν να καταρρεύσει η εφαρμογή, με την κυβέρνηση να αναγκάζεται να αναστείλει τη λειτουργία της εν λόγω υπηρεσίας για αρκετές ημέρες. Πολλοί, ειδικά εκείνοι οι πρόγονοι των οποίων έζησαν επί γενιές στις ίδιες πόλεις, επιβεβαίωσαν την «τουρκικότητά» τους. Κάποιοι άλλοι, ωστόσο, έμειναν έκπληκτοι από όσα ανακάλυψαν. Γιατί ένας άνδρας που αυτοχαρακτηρίζεται τούρκος εθνικιστής ανακάλυψε ότι η προγιαγιά του ήταν κουρδικής καταγωγής ενώ μια γυναίκα, συγγραφέας στο επάγγελμα, έμαθε πως ο προπάππος της ονομαζόταν Ισαάκ. Κούρδοι που ζουν στη Γερμανία διαμαρτύρονται κατά του Ερντογάν. Σίγουρα δεν αισθάνονται Τούρκοι… (Sascha Schuermann/Getty Images/Ideal Images) Επί σειρά δεκαετιών, η εθνική ταυτότητα στην Τουρκία θεωρούνταν και αντιμετωπιζόταν ως ζήτημα εθνικής ασφάλειας. Το 1915, οι περισσότεροι από τους Αρμένιους  είτε σφαγιάστηκαν είτε ασπάστηκαν το Ισλάμ για να επιβιώσουν. 


Οι αλλαξοπιστίες παρέμειναν επί χρόνια κρυφές εντός των ίδιων των οικογενειών με αποτέλεσμα πολλοί Τούρκοι να ανακαλύψουν πρόσφατα ότι οι παππούδες τους ήταν χριστιανοί, ότι αρκετοί έχουν προγόνους με αρμενική καταγωγή. «Φαίνεται πως η καταγωγή της μητέρας μου είναι από το Γερεβάν ενώ η πατρική καταγωγή μου είναι από τη Γεωργία. Είμαι συγκλονισμένος», σημείωσε χαρακτηριστικά ένας τούρκος πολίτης στον ιστότοπο Eksi Sozluk, όπου το όλο ζήτημα της καταγωγής των τούρκων πολιτών έλαβε μεγάλες διαστάσεις. Το ξαφνικό ενδιαφέρον εκατομμυρίων Τούρκων για την καταγωγή τους θορύβησε τους αριστεριστές στη χώρα καθώς θα μπορούσε, κατά τη γνώμη τους, να επιφέρει μια αναβίωση του φυλετισμού με απώτερη κατάληξη ακόμα και έναν εμφύλιο πόλεμο. Σύμφωνα, ωστόσο, με τον εκδότη της αρμένικης εβδομαδιαίας εφημερίδας Agos που εκδίδεται στην Κωνσταντινούπολη, αποτελεί ένα θετικό βήμα, μια «επαναστατική» κίνηση και μια «σημαντική ένδειξη ομαλοποίησης», όπως υποστήριξε ένας καθηγητής Ανθρωπολογίας, όσον αφορά την υποτιθέμενη εθνοτική καθαρότητα που επικαλούνται οι τούρκοι εθνικιστές. Παλαιότερη έρευνα που δημοσιεύτηκε στην επιστημονική επιθεώρηση Annals of Human Genetics το 2012, αποκάλυψε πως η πατρική καταγωγή των Τούρκων ήταν κατά 38% ευρωπαϊκή, κατά 35% μεσανατολική, κατά 18% νοτιοασιατική και κατά 9% κεντρασιατική. 

Το σύστημα των Μιλέτ Οι Οθωμανοί διαχειρίζονταν τα σύνθετα και δισεπίλυτα εθνοτικά ζητήματα μέσω του συστήματος των μιλέτ. Επί αιώνες, διαφορετικοί νόμοι και κανόνες ίσχυαν για τους Μουσουλμάνους, τους Καθολικούς, τους Ορθόδοξους και τους Εβραίους. Τα μέλη της κάθε θρησκευτικής κοινότητας μπορούσαν να έχουν τις δικές τους επιχειρήσεις, τα δικά τους σχολεία, νοσοκομεία και λοιπά ιδρύματα, αρκεί να πλήρωναν τους φόρους τους στον σουλτάνο. Ωστόσο, κατά τη δεκαετία του 1830, οι εκσυγχρονιστές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας υιοθέτησαν μια δυτικού τύπου έννοια της υπηκοότητας, εγκαταλείποντας το σύστημα των μιλέτ. Στις αρχές του περασμένου αιώνα το ζήτημα της γενεαλογίας των πρώην Οθωμανών γιγαντώθηκε. Οι κοσμικοί και δυτικότροποι Νεότουρκοι, ιδρυτές της σύγχρονης Τουρκίας, αντικατέστησαν τον μουσουλμανικό εθνικισμό με μια έννοια της υπηκοότητας που βασιζόταν στην ιδέα του διαχωρισμού της θρησκείας από το κράτος, της πίστης από τη διακυβέρνηση. Και για να επιλύσουν τα εθνοτικά προβλήματα που υφίσταντο, αρκετές φορές κατέφυγαν στη βία. Στο τέλος, μετά από τις σφαγές, τους ξεριζωμούς και τις ανταλλαγές πληθυσμών, οι λιγοστοί Έλληνες και Αρμένιοι που παρέμειναν και συνέχισαν να ζουν στην Τουρκία, αναγκάστηκαν να κρύβουν τις ρίζες τους, αναφέρει χαρακτηριστικά ο τούρκος συγγραφέας. 1922. Η Σμύρνη καίγεται… Η ιδέα μιας «καθαρής» τουρκικής εθνικής ταυτότητας άρχισε να σφυρηλατείται τα χρόνια που ακολούθησαν το θάνατο του Κεμάλ Ατατούρκ, κατά τη δεκαετία του 1940, από εθνικιστικές και ρατσιστικές ομάδες. Οι Τούρκοι, κατά την άποψή τους, κατάγονταν από τις πεδιάδες της Κεντρικής Ασίας, οι Κούρδοι ήταν «ορεσίβιοι Τούρκοι» ενώ κάθε άλλο εθνοτικό στοιχείο κρινόταν ως αποκλίνον και επικίνδυνο. Ο μουσουλμανικός εθνικισμός του Ερντογάν Φτάνοντας στις αρχές του 21ου αιώνα, και την άνοδο στην εξουσία, το 2002, του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP), πολλοί εθνικιστές στην Τουρκία εξέλαβαν τον συντηρητικό νεοφιλελευθερισμό του Ερντογάν ως απειλή για την εθνική ταυτότητα της Τουρκίας. Στη διακυβέρνηση της χώρας από τον Ερντογάν η εθνική ταυτότητα που βασιζόταν στην «τουρκικότητα» αντικαταστάθηκε σταδιακά από τον μουσουλμανικό εθνικισμό των νεο-οθωμανών του 19ου αιώνα. Τα ηγετικά στελέχη του AKP θεωρούν πως η απαλοιφή της θρησκείας και της εθνότητας από την εθνική ταυτότητα της Τουρκία αποτελεί μια επανάληψη των λαθών στα οποία υπέπεσαν οι εκσυγχρονιστές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας τη δεκαετία του 1930. Σύμφωνα με τον Καγιά Γκεντς, η κυβέρνηση του Ερντογάν επιδιώκει να εδραιώσει τον μουσουλμανικό εθνικισμό ως τον πυρήνα της τουρκικής ταυτότητας (Chris McGrath/Getty Images) Ανοίγοντας το Αρχείο Πληθυσμού, η τουρκική κυβέρνηση ενδεχομένως να οδηγήσει στην μετάλλαξη της ιδέας των Τούρκων όσον αφορά την καθαρότητα του έθνους τους. Αλλά η εν λόγω κίνηση – υποστηρίζει ο Καγιά Γκεντς – είναι πολύ πιθανό να αποτελεί μέρος ενός πολιτικού υπολογισμού. Στον απόηχο της τουρκικής εισβολής στη Βόρεια Συρία και ενόψει των προεδρικών εκλογών του 2019, η κυβέρνηση επιδιώκει να εδραιώσει τον μουσουλμανικό εθνικισμό ως τον πυρήνα της τουρκικής ταυτότητας. Η Τουρκία του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, καθώς ασπάζεται εκ νέου το Ισλάμ, επιτρέπει στους πολίτες της, όχι μόνον να ανακαλύψουν τις ρίζες και την καταγωγή τους, αλλά και να δικαιολογήσουν την εξωτερική πολιτική που ακολουθεί η κυβέρνησή τους. Πέρα από την πολυπολιτισμικότητα, όσον αφορά την καταγωγή των προγόνων τους, το άνοιγμα του αρχείου πολιτών της Τουρκίας επιδιώκει να υπενθυμίσει σε όλους, τόσο στο εξωτερικό όσο και στο εσωτερικό, ότι κάποτε η Οθωμανική Αυτοκρατορία εκτεινόταν σε τρεις ηπείρους. Πηγή: Protagon.gr

Οι αποκαλύψεις μιας βάσης γενεαλογικών δεδομένων τρομάζει τους Τούρκους και προκαλεί κρίση εθνικής και θρησκευτικής ταυτότητας

Στις 8 Φεβρουαρίου αλλά και τις ημέρες που ακολούθησαν μια μεγάλη έκπληξη περίμενε πάρα πολλούς Τούρκους. Για πρώτη φορά είχαν τη δυνατότητα να ενημερωθούν on line για την εθνική και θρησκευτική ταυτότητα των προγόνων τους και άρα για την καταγωγή τους, τις ρίζες τους, την κληρονομιά τους. Κάπως έτσι, πολλοί ανακάλυψαν πως δεν είναι «γνήσιοι» Τούρκοι όπως υπερηφανεύονταν αλλά και πως η Τουρκία δεν έγινε αίφνης στις αρχές του περασμένου αιώνα, όπως κάποιοι θέλουν, μια χώρα με απόλυτα συνεκτική εθνική ταυτότητα. Αντιθέτως, πολλοί Τούρκοι, έμαθαν πως παππούδες και γιαγιάδες τους είναι Έλληνες, Αρμένιοι, Εβραίοι κ.α. 

Εάν αυτό είχε γίνει την περίοδο που η Τουρκία εξακολουθούσε να ελπίζει στην ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Ένωση και ο λαός της φαινόταν κάποιος πιο ανοιχτός σε θέματα που αφορούσαν την εθνική και θρησκευτική ταυτότητα, ίσως να μην συνέβαιναν όσα ακολούθησαν την 8η Φεβρουαρίου (ίσως βέβαια και τα αρχεία να μην είχαν ανοίξει ποτέ, αφού και η κίνηση αυτή εξυπηρετεί ίσως άλλους σκοπούς). Σήμερα όμως οι συζητήσεις για τους «προδότες» και τους «κρυπτοαρμένιους» επιστρέφουν.

Μια αναδρομή στο πρόσφατο παρελθόν

Πόσο σημαντικές όμως είναι για την τουρκική κοινωνία αυτές οι αποκαλύψεις του παρελθόντος; Ας απαντήσουμε με μια σύντομη ιστορία...

Ο Χραντ Ντινκ ήταν συντάκτης της αρμενικής εφημερίδας Agos το 2004, όταν έγραψε ότι η Σαμπίχα Γκοκσέν, η πρώτη γυναίκα πιλότος στις τουρκικές ένοπλες δυνάμεις ήταν αρμενικής καταγωγής. Εξαιτίας αυτού, αλλά και άλλων άρθρων που έγραψε, το υπουργείο Δικαιοσύνης διεξήγαγε έρευνα για τις δραστηριότητές τους και τελικά το 2007 δολοφονήθηκε. Το κίνητρο της δολοφονίας εκτιμάται πως συνδέεται με την ισχυρή υποστήριξη που παρείχε στους Αρμένιους.

Η ιστορία του Ντινκ, όπως υποστηρίζει σε ρεπορτάζ του στο Al Monitor o δημοσιογράφος Φεχίμ Ταστεκίν, «εξηγεί» και τους λόγους για τους οποίους μέχρι σήμερα τα στοιχεία σχετικά με την απογραφή πληθυσμού και εγγραφής στα δημοτολόγια της Τουρκίας, παραμένουν μυστικάκαταδεικνύοντας πως το συγκεκριμένο θέμα είναι ιδιαίτερα «ευαίσθητο» για το κράτος. Συγκεκριμένα, τα δεδομένα που αφορούν των γενεαλογία των πολιτών της Τουρκίας, ήταν χαρακτηρισμένα ως εμπιστευτικά και το όλο θέμα έχει χαρακτηριστεί ως ζήτημα εθνικής ασφάλειας.

Για όλη αυτή την μυστικότητα υπήρχαν δύο βασικοί λόγοι: αφενός να μην αποκαλυφθεί ότι πάρα πολλοί Αρμένιοι, Σύριοι, Έλληνες και Εβραίοι είχαν ασπαστεί το Ισλάμ και αφετέρου για να αποφευχθεί οποιαδήποτε συζήτηση σχετικά με την «τουρκικότητα» των πολιτών της χώρας. Αυτή η «τουρκικότητα» ορίζεται με τη φράση «όποιος συνδέεται με το τουρκικό κράτος είναι πολίτης» και κατοχυρώνεται στο σύνταγμα της χώρας ως μέρος της φιλοσοφίας τουΜουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, ιδρυτή της Τουρκικής Δημοκρατίας και πρώτου Προέδρου της.

Για πολύ καιρό, η επίσημη πολιτική ήταν ότι οι Τούρκοι σχημάτισαν μια συνεκτική εθνική ταυτότητα στην Τουρκία. Όμως, στις 8 Φεβρουαρίου, τα μητρώα άνοιξαν επίσημα για το κοινό μέσω μιας online βάσης γενεαλογικών δεδομένων. Το σύστημα «έπεσε» γρήγορα εξαιτίας του μεγάλου αριθμού ενδιαφερόμενων που προσπάθησαν να συνοδευθούν. 

Προς μεγάλη τους έκπληξη πάντως, αρκετοί ήταν εκείνοι βρέθηκαν μπροστά σε μια μεγάλη έκπληξη όταν ανακάλυψαν πως αν και πάντοτε υπερηφανεύονταν για την «καθαρή» τουρκική καταγωγή τους, στην πραγματικότητα οι εθνικές και θρησκευτικές καταβολές τους δεν ήταν αυτές που περίμεναν.

Οι «προδότες» και τα αδέρφια

Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ακολούθησε ένα κύμα σχολίων του τύπου «Οι κρυπτο-αρμένιοι, Έλληνες και Εβραίοι που ζουν στη χώρα αποκαλύφθηκαν» ή «Οι προδότες θα μάθουν τελικά την καταγωγή τους» κ.α.

Αξίζει να σημειωθεί, πως ζητήματα γενεαλογίας και καταγωγής ήταν πάντα δημοφιλή θέματα συνομιλίας στην τουρκική κοινωνία, αλλά και ένα εργαλείο κοινωνικής και πολιτικής διαίρεσης μεταξύ των Τούρκων πολιτών. Αρκετές οικογένειες γνώριζαν και αναγνώριζαν πως οι είχαν πχ αρμενική καταγωγή ή πως ένας συγγενής τους που είχε εδώ και πολλά χρόνια πεθάνει είχε αλλαξοπιστήσει και ασπαστεί το Ισλάμ, αλλά αυτές οι συζητήσεις και παραδοχές κρατούνταν πάντα μυστικές. Το ένα έχει κάποιος ασπαστεί το Ισλάμ [δηλ. να μην είναι “γνήσιος” μουσουλμάνος] ήταν άλλωστε πάντα ένα στίγμα που δεν ήταν εύκολο να αποτινάξει κανείς από πάνω του.

Όπως εξηγεί ο αρμένιος δημοσιογάφος, Χαϊκο Μπαγκνάτ στο Al Monitor «Κατά τη γενοκτονία του 1915 και τις μαζικές εκτοπίσεις, είχαμε και χιλιάδες εξόριστα παιδιά. Κάποια κατάφεραν, με τη βοήθεια ιεραποστολών να εγκαταλείψουν τη χώρα. Άλλα τα άρπαξαν μέλη περιπλανώμενων συμμοριών ενώ προσπαθούσαν να διαφύγουν και αναγκάστηκαν να εργάζονται ή/και τα μετέτρεψαν σε δούλους του σεξ. Η κοινωνία δεν είναι ακόμη έτοιμη να αντιμετωπίσει αυτήν την πραγματικότητα. Φανταστείτε ότι ένας άνθρωπος που είχε υπηρετήσει ως διευθυντής των θρησκευτικών υποθέσεων αυτής της χώρας [Λουτφί Ντογκάν] ήταν ο αδελφός Αρμένιου Πατριάρχης [Σινόζκ Καλουστιάν]».

Και συνεχίζει λέγοντας πως «Τον Καλουστιάν, που επέστρεψε στην Τουρκία από τη Βηρυτό το 1961, τον θυμούνται όλοι ως έναν άγιο στο Τουρκικό Αρμενικό Πατριαρχείο, έχοντας μάλιστα υπηρετήσει το αξίωμα κατά την πολύ δύσκολη περίοδο που ακολούθησε το 1915. Κατά τη γενοκτονία, η μητέρα του έστειλε τα παιδιά της μακριά και ασπάστηκε το Ισλάμ. Αργότερα παντρεύτηκε έναν άνδρα που ονομαζόταν Dogan, ο οποίος είχε υψηλή κοινωνική θέση, και απέκτησαν δύο κορίτσια και ένα αγόρι. Το αγόρι ήταν ο Λουτφί Ντογκάν».

Στις μέρες μας βέβαια ο πρόεδρος της Τουρκίας, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάνυπαγορεύει με τις δηλώσεις του, ποιες πρέπει να είναι οι σκέψεις των πολιτών για τέτοιου είδους ζητήματα όταν πχ λέει «Μας κατηγορούν πως είμαστε Εβραίοι, Αρμένιοι, Έλληνες».

Δεν μπορεί λοιπόν να αποτελεί έκπληξη το γεγονός πως η αποκάλυψη γενεαλογικών δεδομένων έσπειρε τον φόβο σε όσους γνωρίζουν ή υποψιάζονται πως οι πληροφορίες που υπάρχουν στα μητρώα θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν σε βάρος κάποιον, για να στιγματίσουν πχ επώνυμα πρόσωπα ή ακόμη και να αξιοποιηθούν σε εκστρατείας πολιτικού λιντσαρίσματος.

Υπέρ ή κατά της βάσης δεδομένων και της αποκάλυψης της αλήθειας;

Έτσι πολλοί ήταν εκείνοι, αφού έπεσε η βάση δεδομένων, που υποστήριξαν πως καλό θα ήταν να μην αποκατασταθεί η δυνατότητα πρόσβασης. 

Ένας εξ αυτών και ο Ταϊφούν Ατάι, αρθρογράφος στην εφημερίδα Cumhuriyet. «Φιλικό πρόσωπο με είχε συμβουλέψει να μην παραδεχθώ πως είμαι Γεωργιανός. Αυτή ήταν μια πολύ ελαφρά μορφή πίεσης. Τι γίνεται με εκείνους που διακινδυνεύουν να μάθουν ότι έχουν αρμενική καταγωγή ή κατάγονται από άτομα έχουν αλλαξοπιστήσει; Απλά σκεφτείτε το: Νομίζετε ότι είστε ένας γνήσιος Τούρκος αλλά αποδεικνύεται πως έχει καθαρό αρμένικο αίμα. Φανταστείτε τις κοινωνικές επιπτώσεις», έγραψε στις 12 Φεβρουαρίου.

Και ενώ η δημόσια αυτή συζήτηση συνεχιζόταν, το σύστημα επανήλθε και η on line πρόσβαση αποκαταστάθηκε στις 14 Φεβρουαρίου αλλά πολλοί Τούρκοι είναι προβληματισμένοι για την χρονική στιγμή που τα δεδομένα έγιναν ξανά διαθέσιμα.

«Αν το είχαν κάνει αυτό πριν από μερικά χρόνια που ο κόσμος ήταν πιο ανοιχτός σε τέτοια θέματα, οι θεωρίες συνωμοσίας δεν θα ήταν τόσο ισχυρές όσο σήμερα, που το κράτος συμπεριφέρεται σαν να δίνουμε αγώνα για να εξασφαλίσουμε την ίδια την ύπαρξή μας. Με τον τρόπο αυτό η Τουρκία αναβιώνει το πνεύμα του “Πολέμου της Ανεξαρτησίας” για να εμπνεύσει τα πατριωτικά αισθήματα και να ενισχύσει επίσης τα φιλοκυβερνητικά αισθήματα», υποστηρίζει στο Al Monitor ο δημοσιογράφος Σερντάρ Κορουτσού.

Επίσης ένα βασικό επιχείρημα όσων αντιδρούν στην διάθεση των δεδομένων, είναι ότι δημοσιοποίηση αυτών δεν μπορεί παρά να ενισχύσει την ήδη έντονη ρατσιστική διάθεση που υπάρχει σε σημαντική μερίδα του τουρκικού πληθυσμού. Άλλοι πάλι, υποστηρίζουν πως όσο σοκαριστική και εάν είναι η πραγματικότητα μήπως θα μπορούσε να λειτουργήσει και ως ένα ισχυρό, αναγκαίο σοκ για την εξάλειψη του ρατσισμού;

«Ναι, σίγουρα. Όλοι την Τουρκία είναι περίεργοι να μάθουν για τις καταβολές τους. Αυτό είναι δεδομένο. Γιατί είναι τόσο δύσκολο να βρεθούμε αντιμέτωποι με τα γεγονότα;» σχολιάζει ο Κορούτσου. Κατά τη δική του άποψη τα δεδομένα θα πρέπει να προστατεύονται ώστε να μην γίνουν αντικείμενο εκμετάλλευσης και πολιτικών διώξεων αλλά σε κάθε περίπτωση προειδοποιεί: «Οι κρατικές υπηρεσίες βέβαια ξέρουν τα πάντα για όλους μας».

Μάλιστα το 2013, η εφημερίδα Agos, έγραφε πως η κυβέρνηση κωδικοποιεί τις μειονότητες: οι Έλληνες είχαν τον αριθμό 1, οι Αρμένιοι τον αριθμό 2 και οι Εβραίοι τον αριθμό 3.

Οι αντιδράσεις ήταν πολλές ενώ όπως σημειώνει ο Κορούτσου τα στοιχεία αυτά έρχονται στην επιφάνεια όταν οι νέοι καλούνται να καταταγούν στον στρατό. «Υπάρχουν λοιπόν κάποιοι γνωρίζουν για εμάς, καλύτερη από εμάς. Γιατί λοιπόν να μην μας τα πουν;».

«Οι καταγραφές πληθυσμών είναι επικίνδυνες» λέει με τη σειρά του ο Μπαγκντάτ. «Γι αυτό δολοφονήθηκε ο Χράντ Ντινκ».

Και οι κίνδυνοι

O διευθυντής του Μουσείου Γενοκτονίας [των Αρμενίων] στο Γερεβάναναφέρθηκε, απευθυνόμενος σε μια τουρκική αντιπροσωπεία, στα τρία βασικότερα θέματα που συζητούσαν οι επιζώντες. «Οι Αρμένιοι, πρώτα μας είπαν για τους Μουσουλμάνους που τους βοήθησαν να γλυτώσουν από την Γενοκτονία, μετά για τους ίδιους τους Αρμένιους που τους πρόδωσαν και στο τέλος μας αφηγούνταν την καταστροφή. Καθιστώντας δημόσια τα ονόματα των Αρμενίων που αναγκάστηκαν να ασπαστούν το Ισλάμ, τα εγγόνια τους θα τεθούν σε κίνδυνο». Και προσθέτει: «Αυτή είναι η κατάσταση, 100 χρόνια μετά: Το τουρκικό κράτος μας ζήτησε να δεχθούμε να είμαστε Τούρκοι. Ωραία, ας πω πως είμαι Τούρκος. Θα έχω η δυνατότητα να εργαστώ στο Δημόσιο; Όχι. Εάν πάλι πως πως είμαι Αρμένιος θα αντιμετωπιστώ ως τρομοκράτης. Τίποτα δεν έχει αλλάξει. Το άνοιγμα των αρχείων δεν σημαίνει τίποτα για μένα. Πώς μπορούμε να ξεχάσουμε τον Γιουσούφ Χαράκογλου, το διευθυντή της Ιστορικής Κοινότητας της Τουρκίας το 2007, και την ωμή απειλή “Μην με εξοργίζεται. Έχω μια λίστα με άτομα που αλλαξοπίστησαν και μπορώ να την στείλω στους δρόμους και στα σπίτια τους”. Αυτά τα λόγια από αυτό τον άνθρωπο που στη συνέχεια πολιτεύτηκε με το MHP (ακροδεξιό, εθνικιστικό κόμμα της Τουρκίας), ήταν μια απειλή για την ίδια την πολιτική της Τουρκίας».

HuffPost Greece

Ο μύθος του τούρκικου εθνικισμού περί φυλετικής καθαρότητας των τούρκων

Στις αρχές του χρόνου, η Τουρκία άνοιξε το μέχρι τώρα απόρρητο μητρώο του πληθυσμού της, ένα μνημειώδες αρχείο γενεαλογιών που φτάνει μέχρι την οθωμανική περίοδο. Στο σάιτ που παρέχει πρόσβαση σε όλες τις δημόσιες υπηρεσίες στην Τουρκία έχει πλέον προστεθεί μια καρτέλα γενεαλογίας. Οι χρήστες μπορούν να κατεβάσουν έγγραφα σχετικά με τους προγόνους τους, με αρχεία που ξεκινούν από το 1882.

Από την εμφάνιση της νέας υπηρεσίας, οι ρίζες, η μετανάστευση, η καθαρότητα και ο υβριδισμός κυριάρχησαν στη συζήτηση σε ομάδες τού WhatsApp, γραφεία και καφενεία. Σε μόλις δύο μέρες, πάνω από 5 εκατομμύρια Τούρκοι έψαξαν την κληρονομιά τους στο μητρώο. Το ενδιαφέρον ήταν τόσο έντονο που για κάποιες ώρες το σάιτ κατέρρευσε και η κυβέρνηση αναγκάστηκε να απενεργοποιήσει την υπηρεσία για αρκετές ημέρες.

Επί έναν αιώνα, το τουρκικό κράτος επέβαλε στους πολίτες του μια άκαμπτη εθνική ταυτότητα, η οποία απέκλειε την εθνοτική καταγωγή και προέβαλλε την «καθαρή» τουρκικότητα. Το άνοιγμα των αρχείων της κυβέρνησης άσκησε τεράστια έλξη στους ανθρώπους. Καθώς οι Τούρκοι απορροφούν την είδηση περί της εθνοτικής τους ποικιλομορφίας, η αιωνόβια ιδέα της φυλετικής καθαρότητας, που είχε κατασκευαστεί και επιβληθεί από το κράτος, έχει αρχίσει να καταρρέει.

Μερικοί Τούρκοι, ειδικά εκείνοι των οποίων οι οικογένειες έχουν ζήσει στις ίδιες πόλεις επί γενεές, ένιωσαν επιβεβαίωση καθώς αποδείχθηκε ότι έχουν βαθιές ρίζες. Άλλοι όμως απογοητεύτηκαν. Ένας Τούρκος εθνικιστής έμαθε ότι η γιαγιά του ήταν κουρδικής καταγωγής. Ένας φίλος συγγραφέας έκπληκτος ανακάλυψε ότι το όνομα του παππού του ήταν Ισαάκ. Ένας από τους γείτονές μου ανακάλυψε ότι είχε ευρωπαϊκές ρίζες και αποφάσισε να υποβάλει αίτηση για διπλή υπηκοότητα.

Για πολύ καιρό, η εθνική ταυτότητα θεωρούνταν θέμα εθνικής ασφάλειας στην Τουρκία. Οι περισσότεροι Οθωμανοί Αρμένιοι έχασαν τη ζωή τους σε αναγκαστικές εκτοπίσεις το 1915, ενώ άλλοι μεταστράφηκαν στο Ισλάμ για να επιβιώσουν. Οι μεταστροφές κρατήθηκαν μυστικές μέσα στις οικογένειες· πολλά εγγόνια χριστιανών προσήλυτων έμαθαν για την καταγωγή τους ως ενήλικες. Πολλοί Τούρκοι ανακάλυψαν ότι είχαν οικογενειακούς δεσμούς με Αρμενίους μόλις πρόσφατα.

Τα γενεαλογικά δεδομένα προσφέρονται μόνο για ιδιωτική χρήση, και αποκαλύπτουν πόσο σχολαστικά το τουρκικό κράτος παρακολουθούσε τους πολίτες του τους τελευταίους δύο αιώνες. «Προκύπτει ότι η μητρική μου καταγωγή είναι από το Ερεβάν», έγραψε ένας χρήστης στον ιστότοπο Eksi Sozluk, όπου αναρτήθηκαν χιλιάδες σχόλια για το θέμα αυτό. «Εν τω μεταξύ, η πατρική μου καταγωγή είναι γεωργιανή. Είμαι σε κατάσταση σοκ».

Οι Τούρκοι αριστεροί ενοχλήθηκαν από αυτό το ενδιαφέρον για τη γενεαλογία, φοβούμενοι ότι θα μπορούσε να οδηγήσει σε φυλετική κατάτμηση [tribalism], ακόμα και σε εμφύλιο. Αλλά ο εκδότης του αρμενικού περιοδικού Agos το θεώρησε ευπρόσδεκτο. Πήρε συνέντευξη από έναν καθηγητή Ανθρωπολογίας ο οποίος αποκάλεσε την κίνηση «επαναστατική» και την θεωρεί «ένα σοβαρό σημάδι εξομάλυνσης» εφόσον καταρρίπτει τη φανταστική εθνοτική καθαρότητα του τουρκικού εθνικισμού. Μάλιστα, μια μελέτη του 2012 στο περιοδικό Annals of Human Genetics διαπίστωσε ότι η πατρική καταγωγή των κατοίκων της Τουρκίας ήταν 38% ευρωπαϊκή, 35% από τη Μέση Ανατολή, 18% από τη Νότια Ασία και 9% από την Κεντρική Ασία.

Οι Οθωμανοί αντιμετώπιζαν τις εθνοτικές πολυπλοκότητες μέσα από το σύστημα των μιλλέτ, όπως το αποκαλούσαν. Επί αιώνες, ίσχυαν διαφορετικοί κανόνες για μουσουλμάνους, καθολικούς, Ελληνορθόδοξους και Εβραίους. Οι θρησκευτικές κοινότητες μπορούσαν ελεύθερα να εργάζονται και να έχουν τα σχολεία τους, τις εφημερίδες τους και τα νοσοκομεία τους, εφόσον πλήρωναν φόρους στον σουλτάνο. Αλλά τη δεκαετία του 1830, οι εκσυγχρονιστές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας εισήγαγαν μια εκδυτικισμένη έννοια της πολιτειότητας και κατάργησαν το σύστημα των μιλλέτ. Μια ομάδα μουσουλμάνων διανοουμένων, που έγιναν γνωστοί ως «Νεαροί Οθωμανοί», αντιτάχθηκε έντονα στις μεταρρυθμίσεις.

Στη δεκαετία του 1870, η ομάδα αυτή εισήγαγε την έννοια του οθωμανισμού, προωθώντας μια ενιαία αυτοκρατορική ιθαγένεια που συνδύαζε το ισλαμικό δίκαιο με αρχές εμπνευσμένες από τον ευρωπαϊκό συνταγματισμό. Αυτοί διέδωσαν την ιδέα του μουσουλμανικού εθνικισμού: κυρίαρχη ταυτότητα θα είναι το σουνιτικό Ισλάμ, ενώ θα παρέχονται ελευθερίες στις άλλες θρησκείες. Εάν χαθεί ο σουνιτικός χαρακτήρας του κράτους, πίστευαν οι Νεαροί Οθωμανοί, η αυτοκρατορία θα οδηγούνταν σε αποσύνθεση. Ο οθωμανισμός κατ’ αυτούς ήταν η λύση για να παραμείνει άθικτη.

Το πρόσωπο του Κεμάλ Ατατούρκ. 
Τσιμεντένιο ανάγλυφο σε βράχο, νότια του κάστρου Kadifekale στην περιοχή της Σμύρνης.

Καθώς οι ρυθμοί του εκσυγχρονισμού εντάθηκαν στις αρχές του εικοστού αιώνα, το πρόβλημα της γενεαλογικής πολυπλοκότητας πήρε διαστάσεις χιονοστιβάδας: οι κοσμικοί και δυτικόφρονες Νεότουρκοι και οι ιδρυτές της τουρκικής δημοκρατίας μετέστρεψαν τον μουσουλμανικό εθνικισμό σε μια πολιτειότητα βασισμένη στη γαλλική ιδέα τής laïcité, του διαχωρισμού της θρησκευτικής επιρροής από την κυβέρνηση του κράτους.

Προσπάθησαν να λύσουν το πρόβλημα της εθνοτικής πολυπλοκότητας, μερικές φορές διά της βίας: η ανταλλαγή πληθυσμών το 1923 είχε ως αποτέλεσμα την απώλεια ιθαγένειας για πάνω από 1,2 εκατομμύρια Έλληνες στην Τουρκία και πάνω από 300.000 Τούρκους στην Ελλάδα. Οι ελάχιστοι Έλληνες και Αρμένιοι που συνέχισαν να ζουν στην Τουρκία υποχρεώθηκαν να ξεχάσουν τις ρίζες τους.

Τη δεκαετία του 1940, μετά τον θάνατο του Aτατούρκ, ρατσιστικοί σύλλογοι στην Τουρκία μετέστρεψαν περαιτέρω αυτόν τον εθνικισμό και δημιούργησαν μια «καθαρή τουρκική» εθνική ταυτότητα. Οι Τούρκοι, κατ’ αυτούς, ήρθαν από τις πεδιάδες της Κεντρικής Ασίας, οι Κούρδοι ήταν «ορεινοί Τούρκοι» και κάθε άλλη εθνοτική επίδραση θεωρήθηκε αποκλίνουσα και επικίνδυνη. Οι αριστεροί και οι ισλαμιστές απέρριψαν αυτόν τον συνδυασμό μονοεθνικού εθνικού κράτους και νεωτερικότητας, το δε κεμαλικό κράτος κατέστειλε και τις δύο ομάδες. Ο μαρξιστής ποιητής Nαζίμ Χικμέτ καταδικάστηκε σε 28 χρόνια φυλάκισης· ο ισλαμιστής στοχαστής και ποιητής Μεχμέτ Ακίφ Ερσόυ υπήρξε επί μια δεκαετία εξόριστος στην Αίγυπτο επειδή αμφισβήτησε τον τουρκικό εθνικισμό.

Πολλοί εθνικιστές είδαν το αμάλγαμα συντηρητισμού και νεοφιλελευθερισμού τού Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν ως απειλή για την τουρκική εθνική ταυτότητα από τότε που το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης, γνωστό ως AKP, ήρθε στην εξουσία το 2002. Άλλοι ωστόσο επαίνεσαν την κυβέρνηση του κ. Ερντογάν που επέτρεψε στους ιστορικούς να συζητήσουν ανοιχτά την ιστορία των Οθωμανών Αρμενίων και ήρε τους περιορισμούς στην κουρδική κουλτούρα.

Yπό τον κ. Ερντογάν, η εθνική ταυτότητα που βασίζεται στην «καθαρή τουρκικότητα» έχει βαθμιαία αντικατασταθεί από τον μουσουλμανικό εθνικισμό των Νέων Οθωμανών. Οι ηγέτες τού ΑΚΡ πιστεύουν ότι, αν διέγραφαν τη θρησκεία και τη εθνικότητα από την εθνική ταυτότητα της Τουρκίας, θα επαναλάμβαναν τα λάθη των Οθωμανών εκσυγχρονιστών της δεκαετίας του 1830.

Ανοίγοντας διάπλατα το μητρώο πληθυσμού, η τουρκική κυβέρνηση ─άθελά της─ ίσως να άλλαξε τις ιδέες μας για την τουρκική εθνικότητα και να έθεσε για πάντα τέρμα στο μύθο της φυλετικής καθαρότητας.

Η επιλογή της χρονικής στιγμής κατά την οποία δόθηκε στο κοινό η νέα πρόσβαση στην καταγωγή είναι πράγματι μέρος ενός πολιτικού υπολογισμού. Μετά την τουρκική στρατιωτική επιχείρηση στο Αφρίν της βόρειας Συρίας και με προεδρικές εκλογές να επίκεινται το 2019, η κυβέρνηση ελπίζει να εδραιώσει περαιτέρω τον μουσουλμανικό εθνικισμό ως την κεντρική τουρκική ταυτότητα.

Αυτόν τον τρόπο έχει το ΑΚΡ για να πει ότι ο μουσουλμανικός εθνικισμός είναι διαφορετικός από τον ρεπουμπλικανικό: το κράτος, στον νέο του εναγκαλισμό με το Ισλάμ, έχει την εμπιστοσύνη να επιτρέψει στους πολίτες να ανακαλύψουν τις εθνοτικές τους ρίζες. Οι Τούρκοι πολίτες μπορούν να είναι περήφανοι για την κληρονομιά και τις ρίζες τους, μέχρι και να βρουν εκεί ένα σκεπτικό που να δικαιολογεί τις κινήσεις εξωτερικής πολιτικής της τουρκικής κυβέρνησης.

Τα σκονισμένα αρχεία του μητρώου αναμένεται να υπενθυμίσουν στους Τούρκους όχι μόνο την ευρεία ποικιλομορφία των προγόνων τους, αλλά και την εδαφική έκταση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μιας κρατικής υπόστασης που κάποτε κάλυπτε τρεις ηπείρους.